Weinig mensen zijn zich bewust van het verband tussen slaap en obesitas. Slaapgebrek kan nochtans inderdaad een bevorderende factor zijn bij gewichtstoename en omgekeerd kan obesitas slaapstoornissen veroorzaken met vermoeidheid en slaperigheid overdag. Het rechtstreekse gevolg van dergelijk slaapgebrek is een verandering in het sociale en beroepsleven. Gelukkig zijn er oplossingen.

Het brede publiek stelt al te vaak « slaap » gelijk met « rust ». Vaak is immers het gevoel van vermoeidheid van ‘s avonds verdwenen bij het ontwaken ‘s anderendaags. Maar uit studies op gebied van slaap is gebleken dat tijdens het slapen de hersenen paradoxaal genoeg volop actief zijn.

De slaap heeft minstens twee vitale functies voor onze hersenen. In de eerste plaats is er een herstelfunctie die nodig is na de hersenactiviteiten tijdens het waken. In de tweede plaats reorganiseert tijdens het slapen de plasticiteit van de hersenen de synaptische verbindingen. Daardoor worden de « geheugensporen » versterkt en de cognitieve en cerebrale prestaties verbeterd tijdens de volgende dag.

De slaap is dus niet enkel nodig voor een harmonieuze ontwikkeling van kinderen en adolescenten maar ook onontbeerlijk voor volwassenen. Slapeloosheid of een gestoorde slaap heeft inderdaad gevolgen in de loop van de volgende dag (meer slaperigheid, minder waakzaamheid, geheugenstoornissen, verminderde prestaties of humeurstoornissen). Dat verklaart dan ook meteen waarom we gemiddeld een derde van ons leven in de armen van Morfeus vertoeven.

Tegenwoordig hechten alsmaar minder mensen belang aan de tijd die ze slapen. De uitdrukking « Metro-job-slaap »is nu geworden « Metro-job-tv of pc ». Volgens verschillende studies is de tijd besteed aan slapen verminderd met ongeveer 1 u 30 in de loop van de laatste 50 jaren op gelijk welke leeftijd.

Bij volwassenen slaapt 30 % van de mensen tussen 30 en 64 jaar minder dan zes uren per nacht. Adolescenten hebben ongeveer 9 uren slaap nodig maar slechts een minderheid van hen volgt deze aanbevelingen.

Ook Europa blijft niet gespaard van dit fenomeen. Ui t recente enquêtes in 2008 is gebleken dat 17 % van de mensen tussen 25 en 45 jaar een chronische slaapschuld opstapelt die overeenkomt met een wekelijks verlies van een volledige nacht slaap. Bijna 33 % van de 18-55 jarigen zou minder dan 6 uren per nacht slapen en 78 % van de adolescenten zou 8 uren of minder in de week slapen.

Dat slaapgebrek heeft gevolgen op het gewicht. De exponentiële toename van de prevalentie van obesitas in de tweedehelft van de 20ste eeuw lijkt parallel te zijn verlopen met de progressieve afname van de slaaptijd.

Een van de verklaringen hiervoor is dat bij jonge en gezonde mensen de herhaalde opeenvolging van slaaptekorten een verandering kan veroorzaken in de neuro-endocriene regeling van de eetlust: de concentraties van leptine, een eetlustremmend hormoon afgescheiden door de adipocyten, dalen dan en omgekeerd stijgt de concentratie van ghreline,een eetlustopwekkend hormoon, dat vooral door de maag wordt afgescheiden.

Er werden heel wat klinische en epidemiologische studies uitgevoerd op dat gebied en de resultaten zijn allemaal gelijklopend: slaaprestrictie veroorzaakt een verhoogd risico op obesitas op elke leeftijd en na correctie voor een reeks confounding factors. Naast de verhoogde frequentie van tussendoor eten en de verstoorde neuro-endocriene regeling zouden nog andere mechanismen aan de oorsprong liggen van dat verhoogde risico op obesitas: verhoogd cortisolgehalte ‘s avonds, lagere gevoeligheid voor insuline bij herhaald slaapgebrek,...

Het lijkt er dus op dat de vermindering van de slaaptijd, die vooral in onze moderne maatschappij wordt vastgesteld, een omgevings- en gedrags-risicofactor zou kunnen zijn die een rol speelt bij de fysiopathologie van obesitas. Omgekeerd kan obesitas aan de oorsprong liggen van slaapstoornissen.

Uit de analyse van de slaap bij obese patiënten blijkt dat deze zeer frequent wakker worden ‘s nachts. Daardoor slapen ze te gemakkelijk tijdens de dag. Het nachtelijk wakker worden verklaart ook waarom zoveel obese patiënten ‘s nachts opstaan om te gaan eten.

Het mechanisme aan de basis van deze slaap- en waakstoornis bij obese mensen is spijtig genoeg niet volledig opgehelderd. Studies wijzen er wel op dat de vetmassa bij de mensen een toename veroorzaakt van de aanmaak van inflammatoire stoffen die de slaap induceren met een productiepiek ‘s ochtends rond 6-7 uur. Daarom zijn deze patiënten dan ook zo slaperig gedurende de dag.

Meestal zijn obese mensen zich niet bewust van de verstoring van hun nachtelijke slaap. Dat is met name het geval als ze lijden aan een obstructief slaapapneusyndroom (OSAS). Deze pathologie komt zeer frequent voor bij obese mensen en gaat gepaard met nachtelijk snurken onderbroken door stiltes, die een teken zijn van een zeer zwakke ademhaling (hypopneu) of zelfs het ontbreken van ademhaling (apneu) en een gevolg zijn van een obstructie in de keel. Deze apneus of hypopneus eindigen met een kortdurend ontwaken gevolg door een bruusk hernemen van het snurken. Een patiënt met slaapapneu kan zo 30 tot 60 keer per uur wakker worden.

Het zuurstoftekort bij deze patiënten veroorzaakt een verhoogd cardiovasculair risico op morbiditeit en mortaliteit. Mensen met morbide obesitas kunnen bovendien lijden aan een syndroom van obesitas-hypoventilatie met te weinig frequente ademhalingen tussen twee apneus. Daardoor verhoogt de concentratie carbonzuur waardoor het zuurstoftekort nog verergert.

Bij deze patiënten zou een gewichtsdaling een significante afname geven van de ernst van OSAS en zelfs het volledig verdwijnen ervan.

Bij ernstige OSAS en in afwachting van significant gewichttverlies kunnen de obese patiënten behandeld worden met CPAP (Contiuous Positive Airway Pressure) of met BiPAP (Bilevel Positive Airway Pressure), twee technieken waardoor de ademhaling van deze patiënten wordt vergemakkelijkt en zij op beide oren kunnen slapen.

Gezien de moeilijkheden bij obese patiënten om gewicht te verliezen en het dan stabiel te houden, zou het interessanter kunnen zijn de inspanningen te concentreren op de preventie van deze pathologie, a fortiori bij kinderen bij wie obesitas ook constant toeneemt.