Klassiek wordt gezegd dat we drie paar speekselklieren hebben: de parotis, de sub-maxillaris en de sublingualis. In de eerste wordt een sereuze secretie afgegeven met diverse enzymen die een rol spelen bij de eerste vertering van voedsel. Het derde paar maakt vooral mucus aan, dat onder andere instaat voor de lubrificatie van voedingsmiddelen. En de sub-maxillaire klieren produceren een gemengde secretie. Maar daarmee is niet alles gezegd want we mogen de duizenden microscopische speekselkliertjes niet vergeten die verspreid liggen in heel het mond- en tongslijmvlies en die op een niet te verwaarlozen manier bijdragen tot het muceuze deel van het speeksel. In totaal bedraagt de productie ongeveer 1,5 liter speeksel per dag maar het debiet schommelt in de loop van 24 uur.

Het speeksel is dus een mengsel van secreties van verschillende klieren. Het bestaat uit 95% water en bevat een overvloed van ionen, enzymen, groeifactoren, afweerfactoren tegen infectieuze organismen (lysozyme, antilichamen, ...) De speekselklieren staan onder de dubbele ortho- en parasympathische controle van het autonome zenuwstelsel. De parasympathische bezenuwing versterkt de secretie terwijl onder inwerking van de orthosympathische bezenuwing het debiet vermindert. Psychische stimuli (denken aan voeding) alsook mechanische (kauwen), gustatieve, olfactieve enz. kunnen de secretie doen toenemen. De functies zijn meervoudig (zie tabel) en als we die lijst zien kunnen we begrijpen hoe belangrijk een voldoende secretie met een correcte samenstelling is voor de gezondheid.

• Lubrificatie en bescherming
• Buffereffect
• Bijdrage tot smaak
• Verdunning en zuivering
• Behoud van de intactheid van tanden
• Antibacteriële werking
• Herstel van weefsels
• Chemische vertering

Tal van factoren kunnen de hoeveelheid afgescheiden speeksel doen toenemen of afnemen: individuele hydratatiegraad, lichaamshouding, biologische cycli, geneesmiddelen, tabak, alcohol, fysieke inspanning, systemische aandoeningen, leeftijd, geslacht,... Gezien het belang van een goede secretie zijn dat allemaal omstandigheden waarbij we alert moeten blijven voor het speekseldebiet.

We spreken van hyposialie als het debiet is verminderd maar er nog wel een secretie bestaat, terwijl er bij alsialie geen secretie meer is. Deze afwijkingen van de secretie liggen aan de oorsprong van een droge mond of xerostomie. De frequentie van xerostomie is niet te onderschatten want die schommelt naargelang de situaties en de evaluatiemethoden tussen 0,5 en ... 20% van de populatie. Deze frequentie neemt toe met de leeftijd zodat er xerostomie bestaat bij bijna 30% van de mensen ouder dan 65 jaar. Op gebied van symptomen ondervindt de patiënt moeilijkheden om te praten, te kauwen en te slikken. Hij wil voortdurend zijn mond bevochtigen, eventueel door op snoepjes te zuigen. Hij voelt zich ongemakkelijk bij het eten, kruiden en zure voeding kunnen pijn veroorzaken. Bij onderzoek van de mondholte hebben de slijmvliezen een droger en roder uitzicht dan normaal. Vaak zijn er minder papillen op de tong en is die glanzend, gezwollen of zelfs met fissuren. Dergelijke fissuren zijn pijnlijk en kunnen leiden tot echte ulceraties. Het speeksel is gering, dik, met slierten of niet aanwezig als we drukken op de openingen van de speekselgangen. Hyposialie kan leiden tot mondinfecties, voedingsstoornissen, psychologische (minder genot) en sociale problemen (terugtrekken uit het sociale leven). Meestal spreken deze feiten voor zich maar in geval van twijfel kunnen we aan de patiënt vragen een klontje suiker van gemiddelde grootte onder zijn tong te leggen. Dat dient binnen de drie minuten te smelten en als het langer duurt dan is er hyposialie. Meer uitgebreide testen (sialometrie, beeldvorming, biopsie, ...) kunnen noodzakelijk zijn.

Er zijn verschillende behandelingsmogelijkheden. We kunnen de speekselsecretie plaatselijk stimuleren (kauwgom, mentolbolletjes, ...) of systemisch. Succes is wisselend en de mechanische stimulaties zijn ‘s nachts niet mogelijk. We kunnen ook herhaalde spoelingen of mondbaden voorschrijven maar dat is niet gemakkelijk als men niet thuis is. De derde mogelijkheid – en ook de meest eenvoudige – is het voorschrijven van een speekselvervanger. Deze dient een substituut te zijn met een samenstelling die zo dicht mogelijk ligt bij die van natuurlijk speeksel en niet een eenvoudige oplossing om te bevochtigen en eventueel een beschermlaag te leggen op het slijmvlies. Een zo groot mogelijk deel van de speekselfuncties zoals hoger vermeld dienen te worden gecompenseerd. De keuze van een substituut is dan ook geen banale zaak. Dat kan van zeer groot belang zijn voor de patiënt, zowel voor zijn algemene en mondgezondheid als voor zijn levenskwaliteit.